(RCCT) 21-03-25- Vitima Violasaun Direitu Umanu (VVDH) 1974 to’o 1999, Juventude Rejistensia no Veteranu sira iha Munisipiu Covalima, defende intrega uma Eis Milisia Laksanakan Sapu Rata (LAKSAUR) Maternus Berek nian ba Governu liu husi Centro Nasional Chega (CNC) hodi konserva nudar sitiu istoriku, tanba uma refere nudar fatin ba turturasaun, violasaun ba feto sira no mos detensaun ilegal ne’ebé milisia halo ba Vitima sira iha tinan 1999.
Maske nune’e Virgina Pereira simu ona karta husi Tribunal Suai hodi desidi katak uma no rai ne’e intrega ona ba nia, hafoin iha tempu ukun an hetan okupasaun husi Sekretariu Zona Fatululik, Veteranu Samasesu (Matebian). Engkuantu molok ne’e governu liu husi CNC Prega ona Plaka iha uma refere, maibe depois de simu desizaun husi tribunal Virgina selok sai Plaka refere.
“Ha’u lori badi (aisuak) fokit sai, buat ne’e monu to’o rahun tiha, tanba buat ne’e sira atu mai prega la konfirma ha’u na’in, ne’ebé ha’u na’in la hatene buat ne’e husi ne’ebé maka mai prega,” Virgina esplika.
“ Foin lalais iha loron 24 fulan Outobru 2024, desizaun tribunal mai tiha ona, Sira na’in-6 mai ho kareta, polisia na’in-7 sira mai entrega oras tuku 10 ona, sira entrega tiha sira ko’alia hanesan ne’e, “rai ho uma ne’e husi tribunal entrega ona maka ne’e, ita bo’ot iha direitu ona atu halo saida de’it ita maka iha direitu ona ema ida labele ko’alia ona,” sira hatete ona hanesan, iha loro kraik ha’u lori badi oan ne’e ba hamoos iha ne’eba, ha’u mos atu rehabilita ha’u nia uma tanba ha’u hein mos kleur loos ona, komesa 2012 julgamentu iha tribunal” Tenik nia.
Ho Nune’e Centro Nasional Chega (CNC), halo ona keixa iha Ministeriu Publiku relasiona ho atetudi Virgina nian hodi sobu sai plaka ne’ebé prega iha uma ne’ebé konsidera hanesan fatin istoriku ba vitima vioalasaun no turturasaun inkluis sai fatin ba detensaun ilegal husi Milisia LAKSAUR ba Vitima sira iha tinan 1999.
“Ne’e maka ha’u ba hamos lori ba badi ba hamoos fekit sai nia monu tun rahun kedas, tuir ha’u nia hanoin hau fekit sai maka nia monu la rahun karik ha’u atu foti ba tau iha uma laran lori hein ema sira mai monta ne’e, maibe buat ne’e monu tun rahun tiha ha’u mos la soe halibur tiha tau iha uma sorin ne’e ka soe dook,” Virgina halos.
Virgina mos prontu atu simu fali desizaun husi Tribunal Suai relasiona ho ninia hahalok sobu sai Plaka ne’ebé CNC prega iha ninia uma ne’e.
“Ha’u hein deit tanba desizaun husi tribunal mos sai ona, depois sidang ida kona ba plaka mos foin lalais iha loron 11 sidang ona, ne’ebé rezultadu iha loron 25 halo nusa hau hein rona de’it ona, ema husi tribunal maka hatene tanba hau lia fuan hotu hato’o ona iha tribunal ne’eba, ne’ebé hau husi juis sira de’it ona” dehan Virgina
Sobrevivente Joana dos Reis “Bi Rakat” hatete, nudar sidadaun Timor prontu kumpri desizaun tribunal no respeita lei ne’ebé vigora iha Timor-Leste, maibe estadu tenke konsidera no rekuñese sobrevivente liu liu feto sira nia dignidade no direitu ne’ebé iha tempu luta ba ukun rasik an.
“Ami hanesan sidadaun Timor, ami respeita desizaun tribunal, ami mos respeita lei iha Timor ne’e, ami hakru’uk ba lei, maibe estadu mos tenke hare ba ami nia dignidade no hare mos ba ami nia direitu. Hanesan sobrevivente ba Covalima, uluk nia la’en lori ami ba subar iha ne’eba, kastigu ami iha ne’eba,” Sobrevivente Joãna dos Reis “Bi Rakat”, haktuir.
“ami sei la fo nia rai ne’e to’o ami mate de’it, ami mate mos sei iha ami nia kontinuasaun para atu kontinua ko’alia konaba ami nia terus, ko’alia konaba ami nia direitu, dignidade. justisa laiha ba ami to’o agora. Uluk LAKSAUR no MAHIDI kaer ami, ami nia laen sira mos la hatene, lori ami ba iha ne’eba saida maka ema halo ba ami mos ami nia la’en sira simu ho liman rua tanba ami feto mos hakarak involve an iha politika, atu hodi hetan ukun an, mak ohin loron atu heten independensia milisia sira mai hodi goza, milisia nia oan sira mai tur iha kadeira mamar, ami sobrevivente la’o ain tanan, hodi halerik,”
“Uluk sira halo ba ami ne’e moruk. Ami konsidera Vigina, nia ema Timor maibe iha 1999 nia lori ona ba Indonezia, tanba saida maka nia la’en la mai nia maka mai tenke buka problema ho ami, tanba saida maka nia mai atu buka problema ho estadu Timor,” Sobrevivente Joãna dos Reis “Bi Rakat”, haktuir.
Joventude Rejistensia, Domingos de Oliveira “Foti Riba” konta konaba iha tempu 1999 Milisia LAKSAUR utiliza Maternus Berek nia rezidensia sai hanesan fatin hodi halo violasaun no turturasaun hasoru vitima sira nomos fatin hodi organiza malu molok sunu Povu Suai nia uma.
“Fatin ida ne’eba markas bo’ot milisia nian, nia (Virgina) bele iha direitu bele mai iha Timor, maibe nia laiha direitu ba uma ida ne’e, ba rai ida ne’e, nia iha direitu bele mai sosa fali rai iha fatin seluk normal hodi hela ba, maibe fatin no uma ida ne’e maka nia laiha direitu, tanba fatin ne’e sai istoria ba Covalima, sai istoria ba Setembru Negro, tanba kilat musan ne’ebé lian iha Covalima sai husi ne’eba, ahi ne’ebé lakan iha Covalima, ahi kosen ne’e sai husi ne’eba, ne’ebé fatin ida ne’e atu oinsa ita husi vitima Setembru nian iha Covalima ita sei labele fo.” Foti Riba Manifesta.
Prezidente Konsellu Kombatentes Libertasaun Nasional Munisipiu Covalima, Osorio Soares “Mausoko” husu estadu RDTL atu tau konsiderasaun feto sobrevivente sira nia terus no luta ba independesia.
“Husu ba estadu atu konsidera netik ami nia ejijensia ida ne’e, tanba ami hatene inan feton sira ne’e sai vitima iha ne’eba, ami mane sira ne’e la hatene, ami mane sira halai hotu ba ai laran, feto sira LAKSAUR kaer, kuartu laran, uma Maternus Berek nian ne’eba, maibe komu tanba funu maka hanesan ne’e, ami nia ferik oan sira ne’e ema estraga mos sira mai ami simu ho liman rua nafatin, tanba ne’e husu ba estadu atu rekoñese netik sira nia direitu ho dignidade ida ne’e” Mausoko Hakotuk.
Jornalista : Julio Salinas
Editor : Chamot Nahac
