Covalima (RCCT) 07-09-24-“Antes ne’e Amo Hilariu hatete mai ami “ha’u ho Ameu” sai ba Audian iha kamanasa, maibe Amo Sico maka dehan “lae, sira iha ne’e, labele sai,” entaun ami iha ne’e to’o akontese to’o na’in3 mos mate,” Fres hasara fali.

Trajedia setembru negro ohin halo ona tinan 25 (06 Setembru 1999 to’o loron 06 setembru 2024) maibe memoria pasadu moruk ne’e sei grava metin no la haluha iha vitima no sobrevivente sira ida idak nia neon, hanesan kanek ida karik, fitar ne’e sei la kura iha jerasaun ba jerasaun nia neon k’mok.

Atu refleta hikas trajedia moruk ne’e Vitima no Sobrevivente dobru sai mos sasin moris ba Amu na’in tolu, Padre Hilario, Padre Francisco no Padre Dewanto nia mate hamotuk ho sarani lubuk iha igreja suai, Fres da Costa haktuir ba Radio Comunidade Cova Taroman dehan iha loron 6 fulan Setembru 1999 milisia LAKSAUR sira tama iha Igreja Ave Maria Suai hale’u oras tuku 2 meudia hahu tiru no sunu hodi oho amu na’in-3 no sarani lubuk mak subar iha igreja suai. 

Fres da Costa hasasin molok Amu Hilario Madeira hakotu is, maibe sei hakilar, temi no bolu Amu Francisco Soares nia naran dala tolu foin is kotu.

“Iha oras tuku 3 meudia ema asalta ona igreja mai iha amo nia rezidensia, sira tiru amu no tiru sarani sira, no mos ami iha kuadru laran hamutuk ema na’in-7, hanesan ha’u “Fres”, Ameu, Amau, Ato, Basilio no ema tiru tiha depois alin feto ida tama husi janela kotuk ne’eba, ema tiru maka nia nia tama fali mai laran, ema tiru tiha ami ahi mos komesa han ona iha plafon leten, ema tiru no soe granada tama ba iha uma laran, ahi suar iha uma laran nakonu ona, ami komesa ida-idak halai sai buka fatin ba liur, antes tiru, ami na’in7 iha deit kuadru laran ida ne’e(sala han fatin), balu subar iha kama okos, balu iha moru ne’e nia hun, maibe ami na’in-2 kolega na’in1 (Amaun) toba iha sa’e malu de’it tanba ema tiru, no ema tiru rahun ona, kuandu sira tama ba laran karik hetan loos ami na’in2, toba loos iha moru ne’e nia hun, kolega sira seluk subar iha kama okos, balu subar iha lemari(almariu) depois ema tiru, ami hodi halai sai” Fres hasasin.

“Primeiru sira (Milisia) tama mai ne’e, ita nia sei hakilar dehan “avansa Maubere” maibe lakleur milisia sira hakilar dehan “main dia boby”, depois sira tama mai tiru tiha sarani mate, lakleur sira mai tiru tiha Amo na’in2 monu tun iha ne’e, Amo Hilario ema tiru kona, dadas is ona lori ko’alia ka hakilar bolu Padre Sico dala tolu depois nia mate, Padre Tarcisius Dewanto nia mate iha oin, ami iha ne’e la hetan, Padre Hilario Madeira mate iha ne’e no ami rona mos iha ne’e no ami sai mai mos hetan nia toba hela iha ne’e, Padre Francisco Soares mate ba tan iha oin uitoan, maibe Padre Hilario maka besik liu ami, sira tiru ne’e ami iha kuadru laran ne’ebé, padre nia lian ami rona depois padre monu tun maka ami halai sai mai hare Padre Hilario toba (latan) ona iha rai” Fres dale teni.

Fres hatete haree Padre na’in-3 mate ona sarani ida-idak komesa na’in halai sai ba iha ai laran hodi buka moris.

“Se Amo sira mate ona ami komesa book an halai sai ba buka fatin, ha’u sai ba liur, milisia sira iha oin ne’e foti hela osan no sasan iha amo nia kantor, ha’u halai, tama ba iha haris fatin, ha’u sente ladi’ak ha’u tama fali ba iha tanki be ida nia laran to’o milisia sira foti sasan hotu no milisia sira laiha hotu maka ha’u sai husi fatin ne’e,” Fres hakotu.

“Ema Ko’a Tiu Carlito Nia Kakorok to’o Kotu, Amu Hilario Hakilar ha’u ho Dehan “ Palerma tan imi nia hahalok mak sai nune’e” Ameu Donat Konta.

Sasin Domingos Inacio ho naran bolu Ameu Donat mos hasara fali hodi haktuir konaba aktu asasinadu milisia pro otonomia asaltu iha Igreja Suai wainhira ko’a vitima Carlito nia kakorok to’o mate latan iha rai, Ameu Donat mos hasasin konaba Milisia sira asaltu iha igreja suai to’o rezulta amu na’in3 hakotu is.

“Iha Jam 2 meudia 6 de Setembru ne’e milisia komesa la’o tama mai iha igreja, tiru hodi hakilar dehan main dia boby, halo ami iha ne’e hanoin mos lahetan tanba ema tama mai duni ona. kolega Carlos ho Alotu halai ba kotuk, ha’u haksoit mai tan Amo Hilario no ha’u hamrik deit iha Amo Hilario nia kotuk, milisia sira sa’e mai hodi kaer kedas tiu ida naran Carlito hodi oho, milisi na’in-4 koa tiu ne’e,  Amo Hilario hamrik iha oin, ha’u hamrik iha amu nia kotuk hodi fo hatene ba amu dehan, “amo ita tama ona ba laran” maibe Amo Hilario hateke ba ha’u hodi dehan “palerma imi nia halohalok maka sai hanesan ne’e”, entaun ha’u mos husik amu hodi mai subar iha fatin ne’e (besik iha amu nia kantor/servisu fatin).” Ameu Donat Konta ba Radio Comunidade Cova Taroman.

Husi fatin, besik Amu sira nia servisu fatin, Ameu Donat hateke hetan Amu Sico tur iha Sofa ne’ebé rai iha sala liu besik odamata, nune’e Ameu hakbesik ba hodi ko’alia ho Amu Fransciso Soares (Sico), Konversa ne’e hanesan minutu ikus Ameu dale ho Amu Sico no mos konsege hare hetan Amu Dewanto sai husi uma laran hatais batina hodi dehan ba Amu Sico “Saya ke Depan”.

“Amo Sico tur hela iha iha sofa leten hodi tane de’it hasan, maibe ema iha oin ne’e ba hakilar “feto no mane” tanba milisia tiru sa’e mai rezada deit, Amu Dewanto hatais batina lori la’o sai husi odamatan ne’eba mai nia hateke mai ha’u doko deit ulun, depois Amo Dewanto bolu Amu Sico dehan “saya ke depan”. Nia la’o ba, ha’u hare tuir hanesan ne’e,Bainhira Amo Dewanto la’o to’o iha oin ne’eba milisia sira trankadu ona ho nia,” Ameu Haktuir.

“Ha’u halai ba Amu Sico, hako’ak Amu Sico nia ain tur rua ne’e hodi fo hatene katak “Amu ita tama ba laran”, maibe Amu la hatan ha’u, nia lian nonok deit tane hasan, ema kontinua tiru sa’e husi na’in feto nian ne’e mai maka’as los ona, feto sira mos hakilar maka’as los nia hamrik (Amu Sico) hateke ha’u hanesan ne’e hodi la’o tama ba de’it ona, ha’u hamrik mai iha odamatan kuadru nia hodi bolu Fres loke odamatan ha’u tama. Ha’u mos tama ba laran hetan kolega Amau, Alotu, Ato, Basilio ho Fres ami na’in 5 maka iha laran, fres ho Amau toba sa’e tan malu iha janela hun ne’e. Hau, Ato, no Basilio subar iha kama okos,” Ameu Hatenik.

Ameu mos fo sasin konaba rona Kilat (pistola) lian tarutu konana Ami Hilario, Ameu mos hasara konaba ba Amu Hilario nia lian iha menitu ikus molok milisia hakotu Amo nia vida iha loron 6 fulan setembru 1999.

“Bainhira milisia sira tiru halo janela rahun tiha lakleur alin feto ida tanis hodi nia ulun baku rahun tiha janela iha Amo Siku nia kuadru ha’u obriga an hamrik hodi dada tama alin feto ne’e ba iha laran, ha’u husu nia nusa maka o tanis nia hatan dehan ema ta’a ona Amo Sico, entaun ha’u fo hatene ba nia dehan “o lalika tanis, toba tun subar hodi reza de’it ona,” ha’u mos hare Amo Sico nia Batina tara hela, ha’u rasta tun hatais tiha lori toba tun ba iha semente, bainhira ha’u toba tun rona pistola lian dala ida, rona Amu Hilario maka lian sai hodi temi deit ba iha Amu Sico dehan “eii Sico”, pistola ne’e lian tan dala ida, Amu Sico mos hakilar dehan “aiii”, maibe Amu Hilario kontinua dehan Amo Sico “ha’u labele” ona depois nia lian para kleur tiha nia dehan fali ba milisia sira “to’o ona tiru, ema laiha”. Hanesan atu salva ami na’in hira maka iha uma laran ne’e” Ameu Donat konta.

“Ha’u hare Milisi Americo Sona Husi Kotuk kona K’lusin, Amuti Fuk Naruk Tebe dala ida husi oin konaba iha Amu Sico karas” Alotu hasasin.

Marcos Ferreira (Alotu) mos konta konaba Milisia sira fai nia lori kilat hun no tiru nia ho kilat rakitan no mos hare milisia Na’in ida naran Americo, sona ho tudik (punal) husi kotuk kona los iha Amu Francisco Soares nia K’lusin (kotuk Laran) depois hare milisi na’in1 seluk Naran Muti fuk naruk, tebe dala ida kona iha Amu Sico nia karas (hirus matan).

“Iha momentu ne’eba ami subar iha ne’e, LAKSAUR ida naran Muti ne’e mai hamrik hodi kilat baku rahun janela hodi hatam kilat nia tutun ba iha laran dehan loke odamatan, iha momentu ne’eba ha’u nia pozisaun tur iha kotuk hateke mai iha odamatan bo’ot ne’e, ha’u hare Amu Sico maka hamrik loke odamatan, hodi ema sai hotu, ha’u sai ladi’ak tanba ain sin la’o ladi’ak, maibe ha’u nia kolega ida naran Pinto ne’e foti ha’u ami na’in rua sai ikus liu, bainhira ami na’in 3 sai mai ha’u hare tiu ida mate ona iha ne’e, tiu ne’ebé ami hamotuk iha laran maka toba latan hela iha rai, mate tiha ona.” Alotu Konta.

“Ha’u mos la’o tun mai iha ne’e, ha’u nia kolega Pinto ne’e sai liu ba hamrik iha  bidon ida iha ne’eba, ha’u atu tur iha besi leten ne’e LAKSAUR ida naran Americo ne’e hodi kilat hun baku ha’u nia kanuruk ne’e, entaun ha’u monu tun mai ha’u toba los iha tiu ida mate ida ne’e nia leten, hafoin ha’u tur iha ne’e, ha’u nia oin halai, ha’u tur deit hanesan ne’e, momentu ne’e Amu Sico hamrik hela iha ha’u nia oin konversa hela ho laksaur ida ho naran Muti iha oin ne’e, la kleur Americo ne’e tama mai kaer ho punal ida nia sona Amu Sico nia kotuk laran, entaun Amu Sico hakfodak hatete ba kotuk dehan “mãe de deus”, depois de hakfodak maka foin Muti ne’e tebe iha nia hirus matan” Alotu hakotuk hasara nia sasin ba Radio Comunidade Cova Taroman.

“Halai sai husi sala han fatin mai hare amu mate ona, toba latan iha ne’e, ha’u lori ha’u nia kampaña taka Amu” Basilio Konta.

Basilio dos Reis mos hanesan joven ida ne’ebé hamotuk ho nia maluk sira seluk iha Igreja Suai, Momentu akontense Milisia Pro-Otomonia Asalta tama Igreja hodi oho amu na’in3 no sarani sira, Basilio subar hamotuk ho nia maluk sira iha Amu sira nia salan han fatin.

“Tanba iha mometu ne’eba garnada mos tarutu, kilat lian, depois ahi suar mos sa’e, ha’u dada is mos ladi’ak, entaun ha’u haksoit sai hare Amu (Hilario) latan tia ona iha ne’e, entaun ha’u rasik mak lori ha’u nia kampaña(Lipa/hena) ida taka duni Amu Hilario iha ne’e.” Basilio hasara hikas.

Depois sai husi sala han fatin, hare amu Hilario Toba latan iha sementi leten no Basilio Taka tia Amu ho nia Hena (kampaña/Lipa) Basilio mos halai ho tauk liu ba kotuk tama iha Haris fatin laran.

 “Ha’u atu ba liu oin ne’e la di’ak tanba ema sei nakonu, entau ha’u halai sai liu husi ituan ne’e, ha’u halai ba tama iha sentina laran, iha sentina laran ha’u tur deit, Milisia hamrik iha odamatan ne’e, ha’u mos konsege la kuiñese nia oin tanba nia falun hotu, nia sai tia mak ha’u sai husi sintina nian ne’e ha’u hasoru fali maun alin Fres. Ami na’in rua sai mai hasoru fali Manuel55, ha’u hasoru Alvaro no katuas ida mak ho nia labarik ne’e, ha’u la hatene nia naran ate a data, maibe iha momentu ami konsege tama hamotuk duni iha tangka we ho kolega Fres,” Basilio Haklea tan.

“depois ami tun, iha tiu  na’in ida, Alvaro nia maun ho pai ne’e hau kuiñese duni nia, ami sai ne’e hare tiu ida mak mate duni iha sorin ne’e, mais ha’u la hatene nia, ida ne’e mos mate taka rabat hotu, mate kalenan laiha. Kuandu ema dehan sese?, ne’e ha’u labele hare tanba situasaun ami sai mai ne’e ema mate ona, ne’ebé ami hamotuk ho Maneul55, Fres, Alvaro konsege hein to’o kalan ituan, hanesan rai sabutar ituan kolega Fres ne’e mak sai uluk ba ne’ebé ba ne’ebé ha’u mos la hatene tanba nia sai uluk, ami fahe malu ona, ha’u la hatene sira ba ne’ebé ha’u mos hanoin kala sira mate. Basilio hakotu.

Leitor sira mak ami hakruk no adora nudar ami nia motivador, ekipa RCCT husu ita hotu nia kontribuisaun liliu ba maluk sira ne’ebé iha loron 6 fulan setembru 1999, lokaliza iha Igreja Suai (tuan) ne’ebé hatene konaba akontese moruk ne’e atu bele kopera ho RCCT hodi Finaliza Istoria konaba Amu Na’in 3 nia mate iha tempu ne’eba.

Jornalista : Julio Saliñas

Editor       : Chamot Nahac