Sorumutu Konsellu Ministrus Aproza Projetu Rezuluzaun Parlamentu nian hamotuk 7

Dili (RCCT) 03-09-25-Konsellu Ministrus iha loron 3 fulan setembru 2025 hala’o sorumutu iha Palásiu Governu, Dili, no aprova projetu Proposta Rezolusaun Parlamentu Nasional nian hitu, ne’ebé aprezenta husi Vise-Ministra ba Asuntus ASEAN, Milena Maria da Costa Rangel, iha ámbitu kumprimentu ba kompromisu sira ne’ebé asume ona iha Roteiru ba adezaun plena Timor-Leste nian iha ASEAN,

Asesu husi Komunikadu Imprensa Konsellu Ministru nian iha loron 3 fulan setembru, RCCT sita tuir instrumentu autorizasaun adezaun timor leste ba ASEAN hanesan tuir mai;

Akordu ASEAN kona-ba Jestaun Dezastre no Resposta ba Emerjénsia (AADMER). Akordu ida-ne’e, adopta iha Vientiane iha tinan 2005, hanesan instrumentu legál prinsipál ASEAN nian iha ámbitu protesaun sivíl no jestaun risku dezastre nian, hodi estabelese mekanizmu rejionál sira ba prevensaun, preparasaun, resposta no rekuperasaun iha situasaun emerjénsia sira. Adezaun ne’e sei permite Timor-Leste atu integra plenamente iha estrutura kooperasaun rejionál sira, hodi hetan benefísiu hosi reforsu kapasidade téknika no operasionál, fahe informasaun no fasilitasaun ba asisténsia umanitária bainhira presiza.

Akordu kona-ba Estabelesimentu Sentru Koordenasaun ASEAN ba Asisténsia Umanitária iha Jestaun Dezastre. Tuir Akordu ida-ne’e, ne’ebé adota iha Bali iha tinan 2011, kria ona estrutura ASEAN nian ida ne’ebé permanente hodi apoia koordenasaun resposta rejionál ba dezastre no emerjénsia umanitária sira, hodi promove kooperasaun entre Estadu-Membru sira no ligasaun ho organizasaun internasionál sira ne’ebé relevante. Adezaun sei permite Timor-Leste hetan benefísiu hosi fahe informasaun, mobilizasaun lalais rekursus, no asisténsia téknika espesializada, hodi hametin kapasidade nasionál sira ba resposta situasaun emerjénsia sira.

Tratadu kona-ba Zona Livre husi Arma Nukleár iha Sudeste Aziátiku (SEANWFZ). Tratadu ida-ne’e, ne’ebé adota iha Bangkok iha tinan 1995, estabelese kompromisu hosi nasaun sira rejiaun nian atu mantein Sudeste Aziátiku livre permanentemente hosi arma nukleár sira, hametin dezarmamentu, la-proliferasaun no promosaun ba pás no seguransa rejionál no internasionál. Timor-Leste nia adezaun sai posivel tanba aditamentu ne’ebé hetan aprovasaun iha fulan-maiu 2025, ne’ebé inklui ho klaru territóriu no zona marítima nasionál iha definisaun área ne’ebé kobre hosi Tratadu.

Akordu-Kuadru kona-ba Reforsu Kooperasaun Ekonómika ASEAN nian. Akordu ida-ne’e, ne’ebé adota iha Singapura iha tinan 1992, fó baze jurídika no institusionál ne’ebé orienta liberalizasaun komérsiu, promosaun investimentu no hametin kolaborasaun iha setór ekonómiku oioin entre Estadu-Membru sira ASEAN nian. Timor-Leste nia adezaun sei permite partisipasaun plena iha mekanizmu ekonómiku rejionál sira, hodi integra nasaun iha kadeia valór rejionál no globál sira.

Protokolu kona-ba Mekanizmu Reforsadu Rezolusaun Disputa nian. Protokolu ida-ne’e, ne’ebé adota iha Manila iha 2019, nu’udar instrumentu jurídiku esensiál ida atu asegura rezolusaun efetiva, previzivel, no pasífika ba disputa sira entre Estadu-Membru sira ASEAN nian iha ámbitu kompromisu ekonómiku sira ne’ebé asume ona. Timor-Leste nia adezaun sei garante serteza jurídika iha relasaun komersiál no ekonómika ho Estadu-Membru sira seluk, hametin konfiansa iha kumprimentu kompromisu sira ne’ebé asume ona iha kuadru ASEAN nian.

Akordu ASEAN kona-ba Turizmu. Akordu ida-ne’e, ne’ebé adota iha Phnom Penh iha tinan 2002, estabelese enkuadramentu legál ida ne’ebé vinkulativu ho objetivu atu promove ASEAN nu’udar destinu turístiku ida de’it no integradu. Akordu ne’e inklui, entre elementu sira seluk, fasilitasaun ba viajen sira iha ASEAN nia laran no ba ASEAN liuhosi izensaun vistus no prosedimentus ne’ebé simplifikadu, dezenvolvimentu servisus transporte nian no infraestrutura turizmu nian, no kooperasaun kona-ba formasaun profisionál no rekoñesimentu kualifikasaun iha setór turizmu.

Akordu Multilaterál ASEAN kona-ba Servisus Aéreus (MAAS) no Protokolu Komplementár sira. Akordu ida-ne’e, ne’ebé adota iha Manila iha 2009, estabelese enkuadramentu legál vinkulativu ida ne’ebé hakarak liberaliza servisu aéreu regulár pasajeiru sira  entre Estadu-Membru sira ASEAN nian liuhosi konsesaun resíproka ba direitu liberdade datoluk, dahaat no dalimak ba vou entre kapitál sira no entre subrejiaun sira ASEAN nian. Adezaun ba Akordu ida-ne’e no ninia Protokolu sira reforsa Timor-Leste nia soberania funsionál iha formulasaun ninia polítika transporte internasionál, promove konektividade aérea, komérsiu, turizmu no investimentu, no koloka nasaun nu’udar parseiru plenu iha deliberasaun rejionál sira.

Reportazen RCCT

Array